Het belang van grensoverschrijdende samenwerking manifesteert zich meer dan ooit tijdens de coronapandemie. Multi-level governance vormt het fundament bij het maken van vervolgstappen; elkaar opzoeken en relaties bestendigen in alle lagen, zowel in bestuur, politiek als praktijk. Dit bleek tijdens de ITEM jaarconferentie van 19 november jl. met als centraal thema de geleerde lessen, kansen en uitdagingen van grensoverschrijdende samenwerking, met bijzondere aandacht voor de domeinen van grensoverschrijdende gezondheidszorg, veiligheid en (grensoverschrijdend) thuiswerken. 

Het ‘Nader advies over sturing van grensoverschrijdende samenwerking’ van de werkgroep Donner-Berkx vormde hierbij de hoeksteen, waarin gewezen wordt op het belang van het incorporeren van lokale en (eu)regionale netwerken, en het opstellen van een politieke bestuurlijke kader waarbij op regeringsniveau de wettelijke bevoegdheid wordt gecreëerd om te kunnen afwijken van vigerende wet- en regelgeving. Eén van de belangrijkste conclusies is dat in de aanpak van grensbelemmeringen de Nederlandse en Vlaamse regering, samen met de medeoverheden in de verschillende (eu)regionale lagen alsook in het kader van de Benelux Unie, zich meer kunnen en moeten inzetten voor grensregio’s.

De pandemie maakt ook het belang van onderlinge grensoverschrijdende netwerken duidelijk om tot operationele afstemming te komen, waarbij een draaiboek voor een crisissituatie niet werkt. Samenwerking zou veeleer gebaseerd moeten worden op een goed onderhouden relatie gebaseerd op afspraken, neergelegd in een grenslandagenda. Er gebeurt veel op het gebied van grensoverschrijdende samenwerking, maar op basis van het Donner-advies zouden ook stappen gemaakt moeten worden in termen van coherentie en transparantie van beleid. In het verwezenlijken van de ambities speelt ook data een sleutelrol, met name in het duiden en toetsen van grenseffecten. Dataverzameling wordt nog steeds gekenmerkt door een ‘per land-benadering’, waar het veeleer gericht moeten worden op grensregio’s waardoor het mogelijk wordt de magnitude van sommige grensproblematieken in te schatten. Hiermee kan de noodzaak aan grensoverschrijdende samenwerking worden vertaald naar het politieke domein, teneinde aldaar slagkracht te realiseren. 

Om de positie van de bewoner van de grensregio en de uitdagingen aan de grens te erkennen is het belangrijk de problematiek helder in kaart te brengen, op te lossen en zoveel als mogelijk te voorkomen. In het identificeren van grensbelemmeringen vormt ITEM’s grenseffectenmethodiek de basis. Tijdens de Jaarconferentie zijn de dossieronderzoeken van dit jaar gepresenteerd. De discussie rondom toekomst van thuiswerken werd uitgelicht. Nu duidelijk is dat – waarschijnlijk ook post-covid – thuiswerken een blijvertje is en de tijdelijke tegemoetkomende maatregelen eind december aflopen, is dringend actie gewenst. In het 'thuiswerkdossier’ deed ITEM aanbevelingen om de geschiktheid van de huidige wetgeving op het gebied van fiscaliteit en sociale zekerheid te verbeteren voor thuiswerken in grensoverschrijdende situaties.

In de aanpak van grensbelemmeringen kan de Benelux – als bakermat van de EU –worden ingezet als ‘proeftuin’. Als intergouvernementeel samenwerkingsverband kent de Benelux haar eigen instrumentarium, bv. verdragen en beschikkingen. Desondanks zit de moeilijkheid er nog steeds in dat landen het met elkaar eens zullen moeten zijn. Hoewel de wil bestaat om samen te werken zitten nationale overheden nog steeds vast in het eigen systeem, zoals ook blijkt in het ‘thuiswerkdossier’. Ook in dit kader biedt het Donner-advies interessante handvaten, zoals de afwijkingsmogelijkheid van nationale wetgeving.

De aanpak van grensbelemmeringen vergt meer inzet op kennis, expertise, ondersteuning, gezamenlijke strategie en grensoverschrijdende samenwerking. Tijdens de ITEM jaarconferentie bleek dat de covid-pandemie fungeert als vergrootglas om grensoverschrijdende samenwerking hoger op de agenda te plaatsen. Dit is noodzakelijk om de geleerde lessen te realiseren en de toekomstige uitdagingen aan te kunnen. Er is nieuw elan; er wordt beter geluisterd naar de regionale stem in Brussel en Den Haag. Met het Donner-advies is het thema daadwerkelijk geagendeerd, zodat governance er ook met slagkracht zal komen. Het is aan de overheden om het samen op te pakken, en slagkracht in te zetten, waarbij grensoverschrijdende data kan helpen deze slagkracht ook daadwerkelijk te verwezenlijken.